Katika mfumo wa sheria ya jinai nchini Tanzania na mataifa mengi duniani, haki ya dhamana kwa mtuhumiwa ni moja kati ya haki za msingi zinazolindwa na katiba na sheria mbalimbali. Haki hii inahakikisha kuwa mtu anayekabiliwa na tuhuma za kosa la jinai hapotezi uhuru wake bila sababu za msingi kabla ya hukumu kutolewa na mahakama. Katika makala hii, tunachambua kwa kina maana ya dhamana, msingi wa kisheria wa haki hii, taratibu za kupata dhamana, na masharti yanayohusiana nayo.
Maana ya Dhamana Katika Sheria ya Jinai
Dhamana ni mpango wa kisheria unaomruhusu mtuhumiwa aliyekamatwa au kufikishwa mahakamani kuwa huru kwa muda, hadi kesi yake itakaposikilizwa na kuamuliwa, kwa masharti fulani yaliyowekwa na mahakama. Hii ina maana kwamba mtuhumiwa hatazuiliwa rumande endapo atatimiza masharti hayo, kama vile kuweka fedha au mali kama dhamana, au kupata wadhamini wanaokubalika kisheria.
Lengo kuu la dhamana ni kuhakikisha kuwa mtuhumiwa anapatikana wakati wa kesi na si njia ya kumkomboa kabisa kutoka kwenye kesi. Ni dhamana ya uaminifu kwamba ataendelea kushirikiana na vyombo vya sheria.
Msingi wa Kisheria wa Haki ya Dhamana
Haki ya dhamana inatambuliwa na Katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, hasa katika Ibara ya 13(6)(b) inayosema kwamba kila mtu anatakiwa kupewa haki ya kusikilizwa kwa usawa na kwa haki mbele ya chombo huru cha kisheria. Aidha, Sheria ya Mwenendo wa Makosa ya Jinai (CPA), Sura ya 20, imeweka masharti yanayohusu utoaji wa dhamana kwa makosa mbalimbali.
Kwa mujibu wa kifungu cha 148 cha CPA, mtuhumiwa wa kosa linaloweza kudhaminika anaweza kupewa dhamana isipokuwa kama kuna sababu maalum za kisheria za kumnyima dhamana. Hii inamaanisha kuwa dhamana si haki ya moja kwa moja kwa kila kosa, bali inategemea asili ya kosa husika.
Makosa Yanayoweza na Yasiyoweza Kudhaminika
Sheria inatofautisha makosa yanayoweza kudhaminika na yasiyoweza kudhaminika.
Makosa Yanayoweza Kudhaminika
Ni makosa ambayo hayana uzito mkubwa kiasi cha kuhatarisha usalama wa jamii au utaratibu wa haki. Mifano ni kama:
- Makosa madogo ya wizi
- Kudharau amri ya mahakama
- Makosa ya usalama barabarani
Makosa Yasiyoweza Kudhaminika
Ni makosa yenye uzito mkubwa ambapo dhamana inaweza kuathiri uchunguzi au usalama wa umma. Mfano:
- Mauaji (kifungu cha 196 cha Kanuni ya Adhabu)
- Ugaidi
- Uhujumu uchumi (kwa mujibu wa Sheria ya Uhujumu Uchumi)
- Makosa ya kujihusisha na dawa za kulevya kwa kiwango kikubwa
Katika kesi za aina hii, mahakama inaweza kukataa kutoa dhamana hadi hatua fulani ya kesi ifikie, au pale ambapo ushahidi muhimu utakapokuwa umekusanywa.
Taratibu za Kuomba Dhamana
Mchakato wa kuomba dhamana unaanza mara tu mtuhumiwa anapofikishwa mahakamani. Hatua kuu ni kama zifuatazo:
- Maombi ya dhamana huwasilishwa kwa mdomo au maandishi kupitia wakili wa utetezi au mtuhumiwa mwenyewe.
- Mahakama husikiliza sababu za maombi hayo na majibu kutoka kwa upande wa mashtaka.
- Jaji au hakimu hutathmini kama kosa linaruhusu dhamana na kama masharti ya dhamana yanaweza kutimizwa.
- Endapo dhamana itatolewa, masharti maalum huwekwa, kama vile kiasi cha fedha, idadi ya wadhamini, au kuripoti mara kwa mara kituo cha polisi.
Masharti ya Dhamana
Mahakama inapotoa dhamana, huweka masharti ambayo mtuhumiwa lazima ayafuate ili kuhakikisha hatapotea au kuingilia kesi. Masharti hayo yanaweza kujumuisha:
- Kutoa fedha taslimu au hati ya mali isiyohamishika kama dhamana.
- Kupata wadhamini wawili au zaidi wenye uwezo wa kifedha na wanaoaminika.
- Kutoondoka katika eneo fulani bila kibali cha mahakama.
- Kuripoti mara kwa mara katika kituo cha polisi.
- Kutoingilia mashahidi au ushahidi wa kesi.
Iwapo mtuhumiwa atakiuka masharti haya, mahakama ina mamlaka ya kufuta dhamana na kumweka rumande hadi kesi itakapokamilika.
Sababu za Kukataliwa Dhamana
Kuna hali kadhaa ambapo mahakama inaweza kukataa kutoa dhamana, zikiwemo:
- Wakati kosa ni kubwa na lina adhabu ya kifo au kifungo cha maisha.
- Pale ambapo kuna ushahidi kwamba mtuhumiwa anaweza kutoroka.
- Endapo mtuhumiwa ana historia ya kukwepa kesi au kuingilia mashahidi.
- Iwapo dhamana inaweza kuathiri usalama wa taifa au jamii.
Katika mazingira hayo, mahakama inalazimika kulinda maslahi ya umma na kuhakikisha kuwa utoaji wa dhamana hauzuii utekelezaji wa haki.
Umuhimu wa Haki ya Dhamana
Dhamana ni nguzo ya haki za binadamu kwa sababu inalinda hadhi na uhuru wa mtu asiyehukumiwa. Watu wengi hufikishwa mahakamani wakiwa bado hawajathibitishwa kuwa na hatia; hivyo, kuwanyima dhamana bila sababu ni sawa na kuwafanya watumikie adhabu kabla ya hukumu.
Aidha, dhamana:
- Hupunguza msongamano magereza
- Huwawezesha watuhumiwa kuandaa utetezi bora.
- Huimarisha imani kwa mfumo wa haki.
Wajibu wa Mtuhumiwa Baada ya Kupata Dhamana
Baada ya kupata dhamana, mtuhumiwa ana wajibu wa:
- Kuhudhuria mahakamani kwa kila tarehe ya kesi.
- Kufuata masharti yote ya dhama
- Kuepuka vitendo vinavyoweza kuvuruga mchakato wa haki.
- Kutojihusisha na makosa mengine wakati kesi inaendelea.
Kukosa kutimiza wajibu huu kunaweza kusababisha kufutwa kwa dhamana na hata kupoteza fedha au mali zilizowekwa kama dhamana.
Hitimisho
Haki ya dhamana kwa mtuhumiwa ni kiini cha usawa na haki katika mfumo wa sheria. Inalinda misingi ya dhana ya “mtu hana hatia hadi itakapothibitishwa vinginevyo.” Wakati huo huo, sheria imeweka mipaka na taratibu kuhakikisha haki hii haitumiki vibaya.
Kama jamii, tunapaswa kuelewa kuwa dhamana si zawadi bali ni dhamana ya kisheria yenye wajibu, inayolenga kuhakikisha uwiano kati ya haki ya mtu binafsi na usalama wa jamii.