Katika mfumo wa haki za kijinai, mtuhumiwa ana nafasi muhimu sana inayolindwa na sheria. Mara nyingi, watu wengi hawafahamu haki zao wanapokamatwa au kuhojiwa na polisi, jambo ambalo hupelekea ukiukwaji wa haki za msingi za kibinadamu. Katika makala hii, tutafafanua kwa kina haki za mtuhumiwa mbele ya polisi, majukumu ya polisi wakati wa uchunguzi, na jinsi raia anavyoweza kujilinda dhidi ya unyanyasaji au ukiukwaji wa haki.
Maana ya Mtuhumiwa katika Sheria
Mtuhumiwa ni mtu anayeshukiwa kufanya kosa la jinai lakini bado hajathibitishwa na mahakama kuwa na hatia. Kwa mujibu wa Katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, 1977 (kama ilivyorekebishwa), mtu yeyote anachukuliwa kuwa hana hatia hadi itakapothibitishwa kinyume chake na mahakama yenye mamlaka. Hivyo, hata kama mtu amekamatwa na polisi, anabaki kuwa na hadhi ya kutokuwa na hatia hadi uamuzi wa mwisho utakapofanywa na mahakama.
Haki za Msingi za Mtuhumiwa Mbele ya Polisi
Sheria na katiba zimetoa haki kadhaa za msingi kwa mtu anayekamatwa au kuhojiwa na polisi. Hizi ndizo nguzo muhimu za ulinzi wa haki za binadamu:
a) Haki ya Kujulishwa Sababu ya Kukamatwa
Polisi wana wajibu wa kumjulisha mtuhumiwa sababu ya kukamatwa kwake mara moja. Kwa mfano, kifungu cha 13 cha Katiba kinasema mtu hapaswi kukamatwa bila kupewa sababu au taarifa ya kosa analoshukiwa nalo. Hii inalinda mtu dhidi ya kukamatwa kiholela au kubambikiziwa kesi.
b) Haki ya Kunyamaza (Right to Remain Silent)
Mtuhumiwa ana haki ya kutojibu maswali yoyote yanayoweza kumtia hatiani. Polisi hawapaswi kumlazimisha kutoa maelezo bila hiari yake. Maelezo yoyote yanayopatikana kwa kulazimishwa au vitisho ni kinyume cha sheria na hayawezi kutumika mahakamani kama ushahidi.
c) Haki ya Kuwa na Wakili
Kila mtuhumiwa ana haki ya kuwa na wakili wa kumtetea kuanzia hatua ya kwanza ya kukamatwa hadi kesi inapofikishwa mahakamani. Ni wajibu wa polisi kumjulisha mtuhumiwa kuhusu haki hii. Aidha, kwa wale wasioweza kumudu gharama za wakili, serikali ina wajibu wa kumpatia msaada wa kisheria kupitia Legal Aid Act, 2017.
d) Haki ya Kutozuiliwa Kwa Muda Mrefu Bila Kifungu
Sheria ya mwenendo wa makosa ya jinai (CPA – Criminal Procedure Act) inaweka wazi kuwa mtuhumiwa hatakiwi kuzuiliwa zaidi ya saa 24 bila kufikishwa mahakamani, isipokuwa kama kuna ruhusa maalum kutoka kwa mamlaka husika. Kuzuia mtuhumiwa kwa muda mrefu bila kufikishwa mbele ya hakimu ni uvunjaji wa haki za binadamu.
e) Haki ya Kutendewa kwa Heshima
Hata akiwa chini ya ulinzi, mtuhumiwa ana haki ya kutendewa kwa utu na heshima. Polisi hawaruhusiwi kumpiga, kumtukana, au kumtesa kwa namna yoyote ile. Katiba inakataza wazi unyanyasaji wa kimwili na kiakili dhidi ya mtu yeyote anayekamatwa.
Majukumu ya Polisi Wakati wa Kumhoji Mtuhumiwa
Polisi wanapokuwa wanamhoji mtuhumiwa, wanapaswa kufuata miongozo ya kisheria na kuhakikisha haki za mtuhumiwa hazikiukwi. Baadhi ya majukumu muhimu ni haya:
- Kutoa taarifa kamili za haki za mtuhumiwa kabla ya kuanza mahojiano.
- Kuhakikisha mahojiano yanafanyika kwa uwazi na, inapowezekana, mbele ya wakili wa mtuhumiwa.
- Kurekodi mahojiano kwa video au maandishi ili kuzuia madai ya kulazimishwa kwa maelezo.
- Kumruhusu mtuhumiwa kupumzika, kula, na kupata huduma za kiafya endapo ni mgonjwa au ameumia.
Kutokufuata majukumu haya kunaweza kufanya ushahidi wowote upatikanao kuwa batili mahakamani.
Haki za Mtuhumiwa Wakati wa Uchunguzi
Katika hatua ya uchunguzi wa kosa la jinai, polisi wana mamlaka ya kukusanya ushahidi. Hata hivyo, wanapaswa kufanya hivyo kwa kuheshimu haki za mtuhumiwa.
a) Uchunguzi wa Mwili na Mali
Polisi wanaweza kufanya uchunguzi wa mwili wa mtuhumiwa au mali zake kwa mujibu wa sheria. Lakini, lazima wafuate taratibu sahihi kama vile:
- Kupata kibali cha utafutaji (search warrant) kutoka kwa mahakama.
- Kufanya ukaguzi mbele ya mashahidi wawili huru.
- Kuhakikisha uchunguzi unafanyika bila kumdhalilisha au kumuumiza mtuhumiwa.
b) Haki ya Kupata Nakala ya Taarifa ya Kesi (Charge Sheet)
Mtuhumiwa ana haki ya kupokea nakala ya hati ya mashitaka ili ajue mashtaka yaliyoko dhidi yake. Hii inamwezesha kujitayarisha ipasavyo kwa ajili ya utetezi wake mahakamani.
Haki za Mtuhumiwa Baada ya Kukamatwa
Baada ya kukamatwa, mtuhumiwa anapaswa kujua mambo yafuatayo:
- Anaweza kuwasiliana na familia yake au mtu anayeaminika mara moja.
- Anaweza kutoa dhamana, endapo kosa analoshukiwa nalo linaruhusu dhamana.
- Ana haki ya kutibiwa endapo amejeruhiwa au ana hali ya kiafya inayohitaji matibabu.
- Anaweza kulalamika kwa Tume ya Haki za Binadamu na Utawala Bora (CHRGG) au taasisi nyingine za kisheria endapo amenyanyaswa.
Adhabu kwa Polisi Wanaokiuka Haki za Mtuhumiwa
Sheria inatoa adhabu kali kwa maafisa wa polisi wanaokiuka haki za raia. Wanaweza kuchukuliwa hatua za kinidhamu au hata kushtakiwa mahakamani kwa makosa kama vile:
- Kupiga au kutesa mtuhumiwa.
- Kuzuia mtuhumiwa bila kibali cha mahakama.
- Kubambikizia kesi.
- Kutumia nguvu kupita kiasi wakati wa kukamata.
Hii inalenga kuhakikisha kuwa usalama wa raia na haki za kibinadamu zinalindwa kikamilifu.
Umuhimu wa Kujua Haki Zako Kama Mtuhumiwa
Kujua haki zako ni silaha muhimu dhidi ya unyanyasaji wa kisheria na polisi wasio waaminifu. Mtu anayefahamu haki zake anaweza:
- Kupinga kukamatwa kiholela.
- Kutafuta msaada wa kisheria mapema.
- Kujilinda dhidi ya mashitaka yasiyo ya haki.
- Kuhakikisha uchunguzi unafanyika kwa uwazi na kwa mujibu wa sheria.
Hitimisho
Haki za mtuhumiwa mbele ya polisi ni nguzo muhimu katika kulinda uhuru wa mtu binafsi na utawala wa sheria. Ni jukumu la kila raia kufahamu haki hizi na kuhakikisha zinafuatwa. Vivyo hivyo, polisi wana wajibu wa kufuata sheria kwa uadilifu, uwazi, na heshima kwa utu wa kila mtu